Між тым, інфармацыйная агрэсія у тым ці іншым выглядзе існуе столькі ж, колькі йснуе чалавецтва; без інстынкту агрэсіі, без інфармацыі чалавек немажлівы. Выдатную алегорыю інфармацыйнай агрэсіі можна запрыкмеціць яшчэ ў біблейскай лягендзе аб трубах, зруйнаваўшых сцены Ерыхону.

Справа іншая, што спосабы і прыемы інфармацыйнай агрэсіі з развіццем матэрыяльна-тэхнічнай базы дзеля перадачы ды перапрацоўвання інфармацыі значна змяніліся. Гэта як раз той самы выпадак, калі быцце вызначае свядомасць. Напрыклад, істотная асаблівасць з'явіўшагася ў сярэдзіне ХХ стагоддзя тэлебачання есць у тым, што з яго дапамогай магчыма ствараць чалавека натоўпу, аб якім шмат гаварылася ў папярэднім ХІХ стагоддзі, нават не вымаючы гэтага чалавека з крэсла перад тэлевізарам. Чалавек натоўпу, як пасіўная прылада гісторыі, існаваў ва ўсе часы; але масавасць і перавага яго ва ўсіх сферах і класах зрабіліся беспрэцэдэнтнымі.

Становішча пагаршаецца тым, што грамадскай думкай сення кіруюць зусім не якія-небудзь усюдыісныя масоны, не геній зла Гітлер ці хтосьці іншы экстраардынарны. Рычагі некалі створаннага і наладжаннага вельмі разумнымі людзьмі апарата маніпуляцыі трымаюць у сваіх руках такія ж абывацелі, як і тыя, на каго ен уздзейнічае, толькі больш паспяховыя ў жыцці. Вобразна кажучы, тэлепузікі кіруюць пакемонамі. Разніца паміж кіруючымі ды кіруемымі не так якасная, як колькасная; гэта значыць, што чалавек натоўпу аднаўляе сам сябе.

Адначасова з імклівай віртуалізацыяй чалавеччага жыцця шматлікія прыёмы «рукатворнай», старой добрай класічнай агрэсіі пераходзяць у чыста інфармацыйную сферу. Поле баявых дзеянняў паступова перамяшчаецца ў вобласць чалавечай свядомасці. Можна прасачыць гэты працэс на прыкладзе гісторыі тэрору; сёння тэрор канчаткова разумеецца не як радыкальная рэпрэсіўная мера, але як агрэсіўны інфармацыйны акт. Гэтае новае разуменне з'яўляецца насамрэч не такім ужо новым; яно аформілася яшчэ ў час Вялікай французскай рэвалюцыі.

У самым пачатку гэтай рэвалюцыі яе асноўныя ідэолагі бачылі ў тэроры толькі неабходную разнавіднасць ваенных дзеянняў. Масавыя кары, абезгаловіўшы верхавіну контррэвалюцыі, павінны былі забяспечыць знішчэнне канкрэтных асоб (контррэвалюцыйны тэрор меў мэты той жа ўласцівасці, але процілеглыя). Элемент запалохвання, вядома, меў істотную ролю — нездарма «тэрор» з латыні перакладаецца як «жах». Але вельмі хутка тэрор стаў чымсьці бoльшым, чым нават застрашванне — ён стаў спосабам стварэння асаблівага маральнага і псіхалагічнага стану народных мас з тым, каб, абапіраючыся на гэты стан, яго ініцыятары маглі кіраваць і перамагаць.

Апраўдваючы пазіцыю новай улады падчас крывавых пагромаў, учыненых парыжскай чэрню ў верасні 1792 года, калі на збіванне зняволеных у турмы арыстакратаў яна, гэтая ўлада, глядзела з маўклівай ухвалой, калі не інспіравала іх, Дантон гаварыў у Канвенце, што гэтыя пагромы «з'явіліся следствам усеагульнай узрушанасці розумаў, нацыянальнай ліхаманкі, тварыўшай у той жа час цуды, якім яшчэ будзе здзіўляцца нашчадства». Яшчэ за два года да таго Марат сфармуляваў выдатны тэзіс: «увесь час падтрымліваць народ ва ўзбуджаным стане, пакуль аснову наяўнага ладу не складуць справядлівыя законы». Тэрор станавіўся не проста чарговым этапам ваеннай аперацыі, але свядомым індуцырваннем татальнага псіхозу, масавай істэрыі, надзейным гарантам перманентнага шоку. Тэрор як палітыка, тэрор як індустрыя, тэрор як культура і мастацтва.

Менавіта такое разуменне тэрору перамагло ў поры французскай рэвалюцыі й трыумфуе па гэты дзень. Урэшце рэшт, па справядлівай заўвазе Джорджа Орвэла, «увесь перыяд Тэрору, калі браць агульны лік загінулых, быў жартам у параўнанні з любой бітвай напалеонаўскіх войнаў» (тут ён толькі перафразаваў Мишле, які сказаў, што ўсе ахвяры рэвалюцыйнага тэрору ў Парыжы ледзь складаюць саракавую частку салдат, загінуўшых у бітве пры Барадзіне). Як да французскай рэвалюцыі, так і пасля яе гісторыя ведала выпадкі куды больш маштабных масавых знішчэнняў, аднак менавіта рэвалюцыйны тэрор у Францыі стаў притчей во языцех у такой ступені, што шматлікія гісторыкі адмыслова пішуць гэтае слова з вялікай літары, — бо ён стаў папярэднікам тэрору будучыні. Сучасныя спадкаемцы цара Ірада пры збіванні немаўлятаў кіруюцца не столькі жаданнем іх вынішчыць, колькі захаваць у масавай свядомасці акт іх знішчэння.

У. І. Ленін пісаў аб французскай рэвалюцыі: «Для свайго класу, для якога яна працавала, для буржуазіі, яна зрабіла настолькі шмат, што ўсе XIX стагоддзе, тое стагоддзе, якое дала цывілізацыю і культуру ўсяму чалавецтву, прайшло пад знакам французскай рэвалюцыі. Яно ва ўсіх канцах свету толькі й рабіла, што праводзіла, здзяйсняла па частках, дарабляла тое, што стварылі вялікія французскія рэвалюцыянеры буржуазіі».

Гэтыя словы ў поўнай меры ставяцца да дактрыны тэрору, інфармацыйнага і непасрэднага, да дактрыны, якая засталася актуальнай і ў XX, і ў XXI стагоддзі, якая, больш за то, паднялася ў сваім развіцці на новы, больш высокі ўзровень.

Калі працэсы трыццатых гадоў у Савецкім Саюзе санкцыянавалі знішчэнне высокіх партыйных працаўнікоў, гэта рабілася зусім не таму, што тыя сапраўды былі наймітамі варожых выведак. Калі ў лютым 1945 года бамбавікі ангельцаў і амерыканцаў планамерна знішчалі мірнае насельніцтва Дрэздэну, гэта рабілася зусім не таму, што хтосьці вырашыў, што ў Дрэздэне пасяліўся Гітлер. Калі ў 2001-м самалёты таранілі вежы Гандлёвага Цэнтру, для тэрарыстаў не мела ніякага значэння, хто ў гэтых вежах знаходзіўся. Ускосныя наступствы акту гвалту былі ўжо шмат важней за яго прамые наступствы.

Інфармацыйны тэрор у чыстым выглядзе разумее рэалізацыю «тэракту» ужо не ў рэальнасці, а ў галовах. Праца буйных медыя-арганізацый вядзецца менавіта такім чынам, каб тэрарызаваць тых, каму прыгатаваная няўдзячная роля спажыўца інфармацыі; такі спажывец знаходзіцца ў загадзя пасіўным статуце, самая радыкальная контрмера, якую ён можа распачаць — націснуць кнопку выключэння на дыстанцыйным кіраванні. Паміж тым, методыкі й тэхналогіі інфармацыйнага ўздзеяння ўдасканальваюцца з небывалай хуткасцю. Жах і здранцвенне змяняюцца кіраванай апатыяй. Ліхаманка, аб якой казаў Дантон, павінна зараз стаць перманентнымі лёгкімі дрыжыкамі.

Аднак, нягледзячы на ўсё сказанае, незадаволеных наяўным становішчам рэчаў даволі многа і па гэты дзень, прычым, як правіла, гэта найболей чэсныя, сумленныя і адказныя людзі. Таму «праца з грамадскасцю» арганізуецца такім чынам, што выказаць сваю нязгоду з меркаваннем прыўлашчаўшчай права на інфармацыю групы значыць паставіць сябе па-за грамадствам. Яшчэ ў Дастаеўскага Пётр Сцяпанавіч Верховенскі, распавядаючы аб сваёй прапагандысцкай працы, гаворыць: «Самая галоўная сіла — цэмент, усё злучаючы, — гэта сорам уласнага меркавання. Вось гэта так сіла! І хто гэта рабіў, хто гэты «міленькі» працаваў, што ні адной ўласнай ідэі не засталося ні ў каго ў галаве! За сорам пачытаюць». Нягледзячы на дакучлівы інфармацыйны шум ды выхвальныя заявы аб свабодзе слова, ў інфармацыйнай прасторы існуюць свае строгія табу і цвёрдыя законы, парушаць якія для актыўнага інфармацыйнага суб'екта значыць як мінімум выракаць сябе на поўнае выпадзенне з гэтай прасторы. Гісторыя, якой яе ўяўляюць гаспадары жыцця, павінна рабіцца рукамі канфармістаў, гэтае правіла стала татальным — і той, хто змагаецца за інфармацыйную ўладу, за дыскурс, павінен ствараць свае эфектыўныя інфармацыйныя забароны і руйнаваць існуючыя.

У наша стагоддзе, калі інфармацыйнае дамінаванне Капіталу, як і яго дамінаванне ў іншых сферах, дасягнула найвышэйшай кропкі сваёй магутнасці, падаецца ўжо, што дужацца з гэтым дамінаваннем немагчыма. Супрацьстаяць агрэсіі можа толькі агрэсія. Гэта не заўсёды правільна на індывідуальным, але амаль заўсёды правільна на калектыўным узроўні.

Інфармацыйнае супрацьстаянне пануючай ідэалогіі сапраўды заўсёды было яшчэ больш агрэсіўным і праходзіла, як правіла, у тры этапы:

1. Стварэнне ядра. З'яўляецца досыць вялікая колькасць людзей, не прымаючых становішча рэчаў, якое склалася, людзей, якія маюць каштоўнасці, несумяшчальныя з пануючым светапоглядам і незадаволены сваёй пасіўнай роляй у існуючай сістэме адносін, прычым настроены пры гэтым цалкам непрымірыма. Актыўна незадаволеныя пачынаюць займацца асветніцкай працай у стылю дзекабрыстаў і Герцэна, уваходзячы ва ўзаемадзеянне паміж сабою: будзяць, выкрываюць, выяўляюць язвы і ілжывасць наяўнага ладу. Гэта робіцца па магчымасці найболей агрэсіўна, каб не згубіцца ў навакольным інфармацыйным шуме, з відавочным упорам на адмаўленне ад наяўнага становішча рэчаў; альтэрнатыва, як правіла, пазначаная вельмі схематычна. Ідэолагі інфармацыйнага супрацьстаяння на гэтым этапе арыентуюцца на тых, хто пакутуе ад адсутнасці інфармацыі, але не ад яе неразумення. Найгалоўную задачу гэтага этапу яны бачаць у тым, каб паказаць, што альтэрнатыва не толькі магчымая, але і непазбежная, што яе прыхільнікі дзейнічаюць, узброіць словам і надзеяй тых, хто мае ў гэтым патрэбу.
2. Стварэнне асяроддзя. Людзі зусім розных апазіцыйных настрояў аб'ядноўваюцца дзеля таго, каб усяляк падтрымліваць адзін аднаго. Пры гэтым арганізоўваюцца яны на гэтым этапе не па прынцыпу за, але па прынцыпу супраць. Найгалоўная мэта складаецца ў тым, каб стварыць альтэрнатыўную інфармацыйную прастору, са сваімі ўстаноўкамі й табу, даходзячы аж да рэфлексаў, і рэалізаваць адказную інфармацыйную агрэсію, праўзыходную за агрэсію суперніка. Тут можна зноў успомніць Вялікую французскую рэвалюцыю. «Напярэдадні крывавага тэрору 1793 г., — пісаў яе вядомы даследнік Агюстэн Кашэн, — з 1765 да 1780 г., у Рэспубліцы Слоў праходзіў бяскроўны тэрор, у якім роля Камітэта грамадскага выратавання належыла «Энцыклапедыі», а роля Рабесп'ера — Д'Аламберу». «Мяне бянтэжыць то, — кажа ён далей, — што ўсе гэтыя жудасныя, д'ябальскія наступствы маюць вытокам малюсенькі факт, які іх тлумачыць, — такі банальны, такі малаважны факт — балбатню». Больш свежы прыклад, хоць і прыклад зусім іншага роду — дысідэнты, якія надточвалі ідэалагічныя асновы Савецкай Улады. Гэта была абсалютна разнашэрсная публіка: кансерватар Салжэніцын, сіяніст Шчаранскі, матэматык Шафарэвіч, фізік Сахараў… Усіх іх злучала разам толькі нянавісць да наяўнага ладу. Як толькі Савецкая Ўлада павалілася, іх шляхі імгненна разыйшліся. Але тады, у сярэдзіне сямідзесятых, імі было створана вельмі разнастайнае, хай і нешматлікае, апазіцыйнае асяроддзе, усталёўкі якога паступова і паспяхова пачалі ўкараняцца ў цалкам лаяльных да ўлады колах.
3. Стварэнне атмасферы. За трыццаць гадоў да французскай рэвалюцыі Вальтэр пісаў: «Усё, што я бачу, сее насенне рэвалюцыі, якая надыдзе немінуча. Нажаль, я буду пазбаўлены задавальнення быць яе сведкай… Асвета паволі распаўсюдзілася да такой ступені, што выбух рушыць услед пры першай спрыяльнай магчымасці, і тады будзе хвалебная валтузня». Асвету зусім іншага роду, чым вальтэраўская, але гэтак жа агрэсіўную, мы можам зноў-ткі назіраць у шасцідзесятыя-сямідзесятыя гады мінулага стагоддзя ў Савецкім Саюзе. Для савецкага грамадства таго часу была характэрная крайняя ступень унушальнасці. Вельмі характэрным, напрыклад, з'яўляецца тое, з якім смакам насельніцтва панасіла «калгаснікаў». Пры гэтым само яно ў большасці сваім уяўляла з сябе як раз «калгаснікаў», немудрагелістых, непаваротлівых, памяркоўных і лагодных людзей самых простых прафесій. Здаралася — і, дарэчы, здараецца дагэтуль — што калгаснікамі, лаючыся, абзывалі адзін аднаго непасрэдна прафесійныя калгаснікі! Сёння гэта яшчэ можна зразумець — працоўны і калгаснік далёка не героі нашага часу, часу трыумфа капіталізму — але ў «першай у свеце дзяржаве працоўных і сялян» такая лаянка была сур'ёзным і красамоўным сімптомам. Гэты прыклад сапраўды вельмі цікавы: «калгаснікаў» і «быдла» традыцыйна ненавідзелі толькі ў невялікім і нядужым дысідэнцка-інтэлігенцкім асяроддзі. Афіцыйная савецкая ідэалогія, насупраць, ставілася з найвялікшай павагай да «працаўнікоў». Самі яны, быўшы «калгаснікамі», таксама ці наўрад гатовыя былі сябе зненавідзець. Аднак купка нядужых інтэлігентаў, абапіраючыся на вызначаныя сілы ў грамадстве, змагла прымусіць іх зрабіць гэта, здзейсніць такі ненатуральны ўчынак! У тыя гады стартавала, а праз дзесятак гадоў была ажыццёўленая бліскучая аперацыя падмены кансерватыўнага паўсядзённага сэнсу на даволі зласлівае маргінальна-дысідэнцкае светаадчуванне. Дысідэнтам і тым, хто за імі стаяў, атрымалася стварыць вызначаную інфармацыйную атмасферу, змяняючы грамадскую думку накіраванымі кропкавымі ўдарамі з самых розных бакоў. Як толькі колькасць актывістаў ды спачуваючых стала дастатковай дзеля таго, каб забяспечыць масіраванасць і бесперабойнасць гэтых удараў, інфармацыйная бітва была выйграная.

Таму цяперашняе становішча спраў усяляе маркоту ў тых, хто лічыць, што трэба неяк супрацьстаяць фактычнай інфармацыйнай акупацыі, у якой зараз знаходзяцца нашы краіны. Вораг настолькі моцны, хітры і выдасканалены, што супрацьстаянне яму ўяўляецца асуджаным на паражэнне. Матэрыяльна-тэхнічная база любога апазіцыйнага глабальнаму сусветнаму парадку руху, неабходная для адказнай інфармацыйнай агрэсіі, не можа колькі-небудзь сур'ёзна параўноўвацца з матэрыяльна-тэхнічнымі рэсурсамі слугаў гэтага парадку. Прапагандыст ад нейкай альтэрнатыўнай ідэалогіі, каб быць пачутым, сёння павінен змагацца не столькі за чалавечыя розумы, колькі за чалавечае шаленства, інспіраванае дамінуючым інфармацыйным агрэсарам. Гэта значыць, што ён будзе змушаны падаваць свае ідэі ў рамках варожай ідэалогіі, нават варожага светаадчування; а даўно вядома, што той, хто прыймае чужыя правілы гульні, ў гэтай гульне рана або позна непазбежна прайгравае.

Такім чынам, задача, якая стаіць перад прыхільнікам альтэрнатыўнага шляху, цяжэй і высакародней за простую прапаганду сваёй ідэалогіі. Ён павінен вярнуць чалавеку актыўную ролю ва ўзаемадзеянні з інфармацыяй, пазбавіўшы яго ад навязаных рэфлексаў і стэрэатыпаў і выгаіўшы яго ад інфармацыйнай ліхаманкі. Пошук шляхоў да гэтай мэты — карпатлівая і ў большасці выпадкаў няўдзячная задача, але менавіта гэтая задача здольная на дадзеным этапе аб'яднаць незадаволеных самых розных поглядаў.

Так, адным з гэтых шляхоў, паказаным і пракладзеным, як ні дзіўна, самімі «гаспадарамі дыскурсу», з'яўляецца шырокае выкарыстанне сеткі Інтэрнэт, якую лічаць галоўным сродкам масавай інфармацыі будучыні. Сам па сабе Інтэрнэт небяскрыўдны, ён нясе ў сабе выяву думак і пачуццяў праславутага чалавека масы. Чалавек, які часта і бяздумна карыстаецца Інтэрнэтам, губляе не толькі крытычнасць, але і ўсякае сур'ёзнае дачыненне да літаральна захлестваючай яго інфармацыі, хутка навучаючыся гуляць з яе струменямі націскам кнопак. Аднак сусветная павуціна мае ту бясспрэчную годнасць, што пасіўны спажывец інфармацыі ў ёй прывучаецца выяўляць актыўнасць і кіравацца ўласнай ініцыятывай хаця б у спажыванні. Больш за то, калі з хлуснёй, якія разносіцца з тэлевізара, спрачацца немагчыма, то Інтэрнэт мяркуе інтэрактыўнасць — магчымасць выяўляць сваю рэакцыю на прапанаваную інфармацыю там жа, дзе яна была апублікаваная. Нярэдка здараецца, што мноства каментароў да той або іншай навіны або артыкулу нясуць у сабе іхняе рэзкае адмаўленне. Каментатары не заўсёды кампетэнтныя або карэктныя, але іх дыскусіі так або йнакш вядуць да адраджэння старога і адышоўшага на другі план з вынаходствам тэлебачання мастацтва публічнай спрэчкі — а чалавек, які спрачаецца, непазбежна абавязаны думаць. Актыўны карыстач сеткі пры жаданні здольны пайсці далей і ўдзельнічаць у фармаванні сваей ўласнай маленькай дзялянкі інфармацыйнай прасторы, стварыўшы «хатнюю старонку» або адкрыўшы рассыланне сваіх матэрыялаў па сетцы. Пры гэтым забароны і табу, аб якіх мы казалі раней, у віртуальнай прасторы значна саслабелыя з-за тэхнічных складанасцяў іх ажыццяўлення. Адзін-адзіны чалавек здольны, не звяртаючыся да паслуг рэкламнікаў, давесці колькасць падпісантаў такога рассылання да некалькіх тысяч; што гаварыць аб арганізацыях або некалькіх такіх людзях, якія выяўляюць у дачыненні адзін аднаго салідарнасць і падтрымку, хай яны нават знаходзяцца ў розных канцах свету, калі эфектыўнасць падачы інфармацыі ўзрастае ў разы? У сутнасці, Інтэрнэт з'яўляецца месцам, дзе непажаданая інфармацыя душыцца і заглушаецца менш усяго — і магчыма, менавіта ён з'явіцца тым слабым звяном, учапіўшы якое, можна будзе разарваць ланцуг агрэсіўнага інфармацыйнага дамінавання.

Асабіста Таварыш У

• Информационная агрессия и информационная война. Текст на русском языке
• Інформаційна агресія й інформаційне протистояння. Текст українською мовою